DICTIONARIUM ANAMITICO - LATINUM TỰ VỊ AN NAM - LA TINH hay NAM VIỆT DƯƠNG HIỆP TỰ VỊ

Bộ sách "có một vị trí và một giá trị đặc biệt trong nền văn hóa nước nhà, đặc biệt là trong việc nghiên cứu, tìm hiểu kho tàng tiếng Việt, trong đó có nhiều từ ngữ cổ, được ghi lại bằng tiếng Việt và chữ Nôm. Đây là một kho tàng quý báu của quá khứ, của lịch sử."

DICTIONARIUM ANAMITICO - LATINUM
TỰ VỊ AN NAM - LA TINH hay NAM VIỆT DƯƠNG HIỆP TỰ VỊ

Bìa cứng. 850 trang. Giá 440k (bìa 610k)

Từ điển Taberd khởi sự năm 1772, in lần đầu năm 1938 ở ngoại quốc, là một cuốn từ điển cổ quý hiếm. Nó có một vị trí, một giá trị đặc biệt trong kho tàng tiếng Việt, chữ Nôm.

Trên hành trình trở về với nền văn hóa dân tộc (“quốc học”), trở về với tiếng Việt, chúng ta gặp nhiều công trình nghiên cứu của nhiều người ngoại quốc đã đến Việt Nam – nói rõ hơn là của các giáo sĩ, linh mục phương Tây. Các vị ấy, trước hết do nhu cầu truyền đạo mà đã để tâm và đã bỏ công nghiên cứu rất nhiều về tiếng Việt, về chữ Nôm, chữ Hán; rồi xây dựng nên những Từ điển có giá trị về nhiều mặt. Từ điển A.de.Rhodes (Rome, 1651), Từ điển J.S.Theurel (Ninh Phú, 1877), Từ điển J.F.M.Génibrel (Tân Định, 1898), Dictionarium Annamitico – Latinum của J.L.Taberd (Serampore, 1838)… chính là những công trình như thế.

Nghiên cứu tiếng Việt, văn hóa Việt mà bỏ qua những từ điển này cũng như bỏ qua kho từ vựng chữ Nôm Girolamo Maiorica và các tác gia, tác phẩm gắn với Kitô giáo khác thì vừa phiến diện vừa thiệt thòi. Huống chi, những công trình này thực chất có nhiều công sức của người Việt. Các vị ấy đã cung cấp tư liệu, ý kiến, tham gia làm sách (như trường hợp chủng sinh Philiphê Phan Văn Vinh (về sau được phong Linh mục) đối ới Từ điển Taberd). Vì thế, nói như cách nói của nhà thơ thiên tài Chế Lan Viên (1920 – 1989) thì đó cũng chẳng khác nào những giọt máu hồng của dân tộc ta rơi vãi trên con đường đi tới. Cho nên Trung tâm Nghiên cứu Quốc học chủ trương in lại các tác phẩm này, nhằm bảo tồn và phát huy vốn cổ quý báu, phục vụ cho việc gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, phục vụ cho việc nghiên cứu, việc tìm hiểu tiếng Việt, “thứ của cải vô cùng quý báu” của đất nước ta, nhân dân ta như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói.

Từ vị Annam – Latinh được in lần đầu năm 1838 ở nhà in của J.Marshnam, ở Serampore (Bengale). Theo “Ghi chú…” của Louis Malleret in kèm theo sau đây trong lần in này, thì tại Văn khố Chủng viện của Hội thừa sai Hải ngoại (Sémenaire des Missions Étrangères), đường Du Bac ở Paris, có thủ bản của “Dictionarium Annamitico – Latium” do Giám mục Adran biên soạn. Ở cuối thủ bản, có viết: “Tác phẩm này khởi sự tháng chín năm 1772, được viết xong vào tháng 6 năm sau đó”. Ở mặt sau tờ bìa, có một ghi chú khác do M.Boiret viết như sau: “Tự vị Annam – Latinh. Tác giả MRD Phêrô Joseph Georges Pigneaux, người Pháp xuất thân từ Chủng viện Hội thừa sai Hải ngoại Paris, Giám mục Adran. Đại diện Tông tòa ở Cochinchine, Cambodia và Siam, qua đời ngày 9 tháng 10 năm 1799” (Arch.M.E.Paris.Vol.1060).

Cũng theo L.Malleret, “theo M.G.Taboulet, thủ bản của Dictionarium Annamitico – Latium chỉ là một bản sao chép lại, bản gốc đã bị mất trong một trận hỏa hoạn ở chủng viện giáo phận, mà Đức Giám mục đã cho chuyển dời về miền Cà Mau. Bản văn của Hội Truyền giáo Hải ngoại mang niên đại là năm 1772. Về sau, cũng theo tác giả trên, Giám mục Taberd đã soạn lại tác phẩm, với những ghi chú do vị tiền nhiệm khả kính để lại, và chính thành quả của công việc làm này đã được xuất bản ở nhà in của J.Marshnam, ở Serampore, năm 1838 (…). Khi so sánh với thủ bản gốc của quyển thứ nhất thì thấy rằng (Giám mục Taberd) thay đổi rất ít so với tác phẩm nguyên thủy”.

Như vậy, để khảo cứu văn bản học tường tận hơn nữa, chúng ta phải đến thư viện của Hội thừa sai Hải ngoại Paris để làm một đối chiếu, xác minh. Dù sao, những thông tin sơ bộ mà chúng ta có được là quý giá và đáng tin cậy. Việc trước mắt là phải in lại cuốn Từ điển trên, sau gần hai thế kỷ. Có một câu thành ngữ Latinh nói rằng: “Mỗi cuốn sách có số phận riêng của mình”. Liên hệ câu đó vào cuốn Từ điển này, càng thấy đúng.

Mai Quốc Liên

 

Nam Việt-Dương Hiệp Tự vị (chữ Hán: 南越洋合字彙, tiếng Latinh: Dictionarium Anamitico-Latinum) là cuốn từ điển song ngữ Việt-Latinh (trong đó tiếng Việt được viết bằng cả chữ Nôm và chữ Quốc ngữ) in lần đầu vào năm 1838 tại Serampore, Ấn Độ. Cuốn sách này được giám mục Jean-Louis Taberd (tên tiếng Việt là cố Từ) biên tập dựa trên toàn bộ thủ bản soạn thảo năm 1773 của giám mục Pierre Pigneau de Behaine (Bá Đa Lộc).

Vì Giám mục Taberd là người soạn xong và đem in nên cuốn từ điển này còn được gọi là Từ điển Taberd. Cuốn từ điển này được chia làm 2 pho sách. Pho 1 có tựa là Dictionarium Anamitico-Latinum. Pho 2 có tựa là Dictionarium Latino-Anamiticum.
Từ điển Taberd có ba phần.

Phần I là 46 trang, tổng lược về văn phạm tiếng Việt.
Phần II là 620 trang tự vị,[7] liệt kê khoảng 10.000 từ.[8]
Phần III là phụ lục 52 trang về thảo mộc Đàng Trong (Hortus floridus Cocincinoe).
Giám mục Taberd hoàn tất công việc soạn thảo cuốn tự điển khi ông đã rời Nam Kỳ, lánh sang Xiêm, Penang và cuối cùng sang đến chủng viện Serampore ở Ấn Độ. Dưới sự bảo trợ của Hội Á châu (Société asiatique du Bengale) và giúp đỡ tài chánh của Bá tước Auckland, tức Toàn quyền Ấn Độ George Eden, việc ấn loát hoàn tất năm 1838.

Bá tước Auckland nhận mua ngay 100 bộ nhưng vì Ấn Độ là thuộc địa của Anh nên ông đòi Giám mục Taberd soạn thêm phần tiếng Anh. Phần này được chép thành phụ lục 135 trang mang tên "Appendix ad Dictionarium Latino-Annamiticum" để đáp ứng yêu cầu của Toàn quyền Anh.
Từ điển Taberd là mốc quan trọng nên sau đó nhiều bộ từ điển chiếu theo Từ điển Taberd làm gốc như:[7]

Dictionnaire élémentaire Annamite-Français của linh mục Le Grand de la Liraye, in năm 1868
Tự vị Annam-Pha Lan Sa/Dictionnaire Annamite-Français của JMJ Caspar, in năm 1877
Dictionarium Annamiticum-Latinum của linh mục Theurel, in năm 1877
Dictionarium Latino-Annamiticum của linh mục Ravier, in năm 1880
Petit dictionnaire Français-Annamite của Trương Vĩnh Ký, in năm 1884
Vocabulaire Annamite-Français cũng của Trương Vĩnh Ký, in năm 1887
Đại Nam quấc âm tự vị của Huình Tịnh Của, in năm 1895 (thường gọi là Từ điển Huình Tịnh Của)
Đại Việt quốc âm Hán tự Pháp thích tập thành/Dictionnaire Annamite-Français của Génibrel, in năm 1898 (thường gọi là Từ điển Génibrel)
Đại Nam quốc âm tự vị hợp giải Đại Pháp quốc âm/Dictionnaire Annamite-Français của Bonet, in năm 1899.
Theo giáo sư Nguyễn Khắc Kham thì Từ điển Taberd thiên về các danh từ tiếng miền Trung và miền Nam Việt Nam, thiếu những từ của miền Bắc. Điều này phản ảnh địa bàn hoạt động của Giám mục Taberd, vốn tập trung ở Hà Tiên và Lái Thiêu. Việc dùng tiếng Latinh cũng là chủ tâm của người soạn muốn nhấn mạnh công việc truyền giáo.

 

Một trong những quyển tự vị tiếng Việt xa xưa có liên quan tới tiếng Đàng Trong (trong đó chủ yếu là tiếng Nam Bộ) là quyển “Dictionarium Anamitico-Latinum”, còn có tên gọi khác là “Nam Việt Dương Hiệp tự vị”, của Jean - Louis Taberd, tên Việt là Từ, xuất bản lần đầu tiên vào năm 1838.(1) Quyển tự vị này có nhiều ngữ liệu liên quan đến phương ngữ Nam Bộ, vì ba lí do: một, theo soạn giả Taberd, cuốn tự vị này được khởi công do vị Giám mục thứ 12 của Giáo phận Đàng Trong là Pigneau De Péhaine (Bá Đa Lộc)(2) soạn vào những năm 1772 - 1773, nhưng chưa xong (Bá Đa Lộc, người Pháp, đến Đàng Trong, Hà Tiên, năm 1767 và ông sống chủ yếu ở Đàng Trong, nên người rất thạo tiếng Đàng Trong); hai, soạn giả Taberd lại là vị Giám mục thứ 17 sang truyền giáo Việt Nam, cũng thuộc Giáo phận Đàng Trong; ông sống và hoạt động chủ yếu ở Đàng Trong (khoảng 20 năm)(3); ba, sự đóng góp hết sức quan trọng của các đại chủng sinh Đàng Trong, đặc biệt là thầy Phan Văn Minh, người làng Cái Mơn, huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre.(4) (trong Thiên Chúa Giáo, thầy Phan Văn Minh là Thánh Philipphê Phan Văn Minh (1815-1853), được phong thánh ngày 19/ 6/ 1988, dưới thời Đức Giáo hoàng Jean-Paul II)